MİLLİ KONQRES PARTİYASININ
AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ ERMƏNİSTAN
İŞĞALINDAN AZAD EDİLMƏSİ VƏ QARABAĞ
KONFLİKTİNİN HƏLLİ İLƏ BAĞLI
İKİNCİ PROQRAMI
PROQRAMIN QURULUŞU
I.
BÖLMƏ
I.
Azərbaycan torpaqlarının Ermənistan tərəfindən işğalının
və Qarabağ konfliktinin XX yüzillikdə tarixi______________________________səh.1-8
II.
BÖLMƏ
II.
Azərbaycan torpaqlarının işğaldan azad edilməsi və
Qarabağ konfliktinin Azərbaycanın milli mənafeyinə uyğun həll edilməsi üçün
görülməli işlər______səh.9-15
1. Konfliktin dinc vasitələrlə həlli yolu__________səh.
9
2. Ölkədə milli birliyin, siyasi həmrəyliyin gücləndirilməsi,
milli gücün səfərbər edilməsi__________səh. 9-10
3. Azərbaycanın
müdafiə gücünün artırılması, təhlükəsizliyinin qorunması ilə bağlı görülməli
işlər______səh. 10-11
4. ATƏT – in Minsk Qrupunun həmsədrlərinin vasitəçilik
missiyası ilə bağlı Azərbaycanın siyasəti________səh. 11
5. Konfliktin dinc vasitələrlə həll edilməsi prinsipləri______________________________səh.
11-15
6. Təcavüzkara qarşı görülməli olan tədbirlər__________səh.
15
MİLLİ KONQRES PARTİYASININ AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ
ERMƏNİSTAN İŞĞALINDAN AZAD EDİLMƏSİ VƏ QARABAĞ KONFLİKTİNİN HƏLLİ İLƏ BAĞLI
İKİNCİ PROQRAMI
I.
BÖLMƏ
AZƏRBAYCAN
TORPAQLARININ ERMƏNİSTAN TƏRƏFİNDƏN İŞĞALININ VƏ QARABAĞ KONFLİKTİNİN XX
YÜZİLLİKDƏ TARİXİ
Ermənilərin Azərbaycan
torpaqlarını ələ keçirmək, bu ərazilərdə öz dövlətlərini qurmaq planlarının bir
neçə yüzillik tarixi var. Rusiya imperiyası Yaxın və Orta Şərqi, o sıradan
Qafqazı, Azərbaycanı işğal etmək, bölgənin sərvətlərini mənimsəyərək siyasi,
iqtisadi gücünü artırmaq, Rusiyanı dünya dövlətinə şevirmək planlarını gerçəkləşdirmək
məqsədi ilə bu işdə fəal iştirak edən erməniləri tarixi Azərbaycan
torpaqlarına, ayrıca İrəvan mahalına, Qarabağın dağlıq bölgəsinə köçürərək, məskunlaşdırmışdır.
1918-ci il may ayının 27-də Azərbaycanın İrəvan
mahalının bir hissəsində yaradılan, Azərbaycan şəhəri olan İrəvanı öz paytaxtı
elan edən Ermənistan hökuməti ingilis missiyasının nümayəndəsi, polkovnik
Temperlinin sorğusuna cavab olaraq 1914-cü il vəziyyətində Rusiya dövlətinin bu
ərazilərini Ermənistanın tərkib hissəsi hesab etdiyini bildirib:
I.
Bütün İrəvan quberniyası
II.
Bütün Qars vilayəti
III.
Tiflis quberniyasının aşağıdakı dairələri:
1. Axalkalak uyezdinin iki hissəsi a) Tapatsxur
gölündən şimala – Qori uyezdinin Borjomi
kənd cəmiyyətinin hissəsindən Tsxra-Tsqaro hövzəsini ayıran silsilə dağlara qədər
olan hissələr; b) Axalkalak uyezdinin şimal-şərqdə yerləşən Borçalı uyezdinin
Tsalko adlanan hissəsi (onun qərb hissəsi). Bu sektorun qərb hissəsi – Qolidağ
dağının zirvəsini Arqevan dağının şərqinin yeddi verstliyindəki xətlə birləşdirən
yer. 2. Borçalı uyezdinin şimalı Sqrikar dağından başlayan, Xram çayının axarı
ilə dəmir yolunadək gedən xəttə qədər: Bolnis-Xoçen və Şulaver sərhəddən cənubda
qalır.
IV.
Yelizavetpol quberniyasının bir hissəsi:
1) Qazax uyezdinin cənubu: Qulp-Uzuntala və Qulani sərhəddən
cənubda qalır.
2) Yelizavetpol uyezdinin cənub hissəsi: Çardaxlı və
Çaykənd (Qetaşen) sərhəddən cənubda qalır.
3) Cavanşir uyezdinin cənub-qərb hissəsi. Tərtər Ermənistandan
kənarda qalır.
4) Şuşa uyezdinin qərb hissəsi: Ağdam və Qacar kəndləri
Ermənistandan kənarda qalır.
5) Vəng, Hadrut, Egerli və Arakel kəndləri ilə
Karyagin (Cəbrayıl) uyezdinin bir hissəsi.
6) Zəngəzur uyezdi, uyezdin cənub-qərbində yerləşən
Kirsat dağı, Şahverdilər kəndi və Araz çayının kənarında yerləşən Ağbili
stansiyası istisna olmaqla.
Bu dövrdən başlayaraq Ermənistan iddia etdiyi torpaqları işğal etmək
üçün başladığı mübarizəni ayrı-ayrı yollarla gerçəkləşdirməyə çalışıb. Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin Silahlı Qüvvələri Ermənistanın işğalçı ordusunu Qarabağın
dağlıq bölgəsindən və Zəngəzurdan çıxardıqdan sonra, Dağlıq Qarabağ ermənilərinin
1919 -cu il avqust ayının 15- də Şuşikənddə keçirilən 7-ci qurultayı Azərbaycan
Respublikası hökuməti ilə müvəqqəti sazişin şərtləri ilə bağlı qətnamə qəbul
etdi. Bu qurultayın müvəkkil etdiyi şəxslər və erməni kilsəsinin nümayəndələri
Qarabağın general-qubernatoru Xosrovbəy Sultanovla danışıqlara başladılar.
Danışıqlar nəticəsində razılaşdırılan saziş layihəsi Dağlıq Qarabağ ermənilərinin
7 -ci Qurultayında 1919-cu il avqust ayının 19-da təsdiq edildi. 1919-cu il
avqust ayının 22-də Şuşa şəhərində Qarabağın general-qubernatoru Xosrovbəy
Sultanovla Qarabağın dağlıq bölgəsində yaşayan ermənilər arasında bu saziş
bağlandı:
▪”Qarabağın
dağlıq hissəsinin taleyinin sülh konfransında həll ediləciyini, hər bir
toqquşmanın Qarabağda yaşayan xalqlar üçün fəlakət gətirdiyini, Qarabağ məsələsinin
hər hansı həllindən asılı olmayaraq ermənilər və müsəlmanların bir yerdə
yaşamalı olacaqlarını nəzərə alaraq Azərbaycan hökuməti ilə müvəqqəti sazişin
aşağıdakı şərtləri üzərində dayanıldı:
§1. Bu müvəqqəti
sazişi tərəflər məsələnin sülh konfransında həll edilməsinə qədər qəbul edir.
§2. Qarabağın Şuşa, Cavanşir və Cəbrayıl uyezdlərinin
ermənilər yaşayan dağlıq hissəsi (Dizaq, Varanda, Xaçen və Carabert) özlərinin
müvəqqəti Azərbaycan Respublikasının tərkibində hesab edir.
§5. Qarabağ general-qubernatorunun yanında altı
üzvdən – üç erməni və üç müsəlmandan ibarət Şura yaradılır.
§7. Millətlərarası xarakterli bütün prinsipial məsələlər
əvvəlcədən Şurada edilmədən gerçəkləşdirilə bilməz.
§12. Qarabağ
erməniləri mədəni özünütəyinetmə haqqından yararlanır.
§14. Azərbaycan
Respublikası hökuməti erməni milli şurasının fəaliyyətinə müvəkkil etdiyi ermənilər
vasitəsilə nəzarət edir.
§17. Siyasi
inancına görə heç kim məhkəmə və inzibati qaydada təqib edilə bilməz.
§20. Azərbaycan
Respublikası hökuməti Qarabağ əhalisinə talan edilən müsəlman və erməni kəndlərinin
tezliklə bərpa edilməsi üçün maddi və mənəvi dəstək verir.
§24. İndiyə
kimi baş vermiş millətlərarası toqquşmalarda iştirakına görə heç kim təqib
edilmir.
§25. Bu saziş Qarabağ
ermənilərinin 7-qurultayı qəbul etdiyi vaxtdan qüvvəyə minir.
§26. Bu saziş hər
bir şəraitdə: fövqəladə, hərbi və s.qüvvədə qalır”.
Azərbaycan Respublikasının hökuməti
Qarabağın dağlıq bölgəsində yaşayan ermənilərin 7-ci qurultayının aşağıdakı təkliflərini
qəbul etmədi, bu təkliflər saziş layihəsindən çıxarıldı:
§3. “Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl uyezdləri Qarabağ
general-qubernatorluğunun xüsusi inzibati vahidi kimi ayrılır. Dağlıq erməni
zolağında azlığın hüquqlarına əməl edilməklə idarəçilər ermənilərdən təyin
edilməlidir.
§4. Qarabağın dağlıq hissəsində (Dizaq, Varanda,
Xaçen və Carabert) idarələrin vəzifəli şəxsləri erməni şuraları üzvlərinin təqdimatına
əsasən təyin edilirlər.
§6. Şuranın erməni üzvləri Dağlıq Qarabağın erməni
əhalisinin qurultayında seçilir. Qurultay şura üzvlərini yenidən seçə bilər.
§8. General-qubernatorluğun qurulmasında və idarə
edilməsində şuranın təşəbbüs hüququ var.
§10.
General-qubernatorun mülki məsələlərə dair köməkçi vəzifəsi təsdiq edilir, bu vəzifəyə
erməni təyin edilir.
§11. Erməni
qurultayı Azərbaycan hökumətinə mülki məsələlərə dair köməkçi vəzifəsinə iki
namizəd təqdim edir, onlardan biri bu vəzifəyə təyin edilir.
§13. Mədəni
özünütəyinetmə haqqı Qarabağ erməni milli şurası tərəfindən Qarabağ ermənilərinin
vaxtaşırı çağırılan qurultayından seçilən erməni hökumətinin müvəkkilləri vasitəsi
ilə gerçəkləşdirilir. Qurultayı milli şura çağırır.
§15. Hərbi hissələr
sülh dövrü tərkibi haqqında Xankəndində və Şuşada yerləşdirilir.
§16. Qarabağın
ermənilər yaşayan dağlıq zolağında – Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl uyezdlərində hərbi
hissələrin hər bir hərəkəti şura üzvlərinin 3/2-nin razılığı ilə edilə bilər.
§18. Siyasi
motivlərə getməyə məcbur olmuş ermənilərin hamısının öz yerlərinə qayıtmaq hüququ var.
§19. Qarabağda
erməni və müsəlman əhalisinin tərkisilah edilməsi Qarabağ məsələsi sülh
konfransında həll edilənə qədər dayandırılır.
Qeyd: Tərkisilah bütün Azərbaycan üzrə elan
edildiyinə görə onun dayandırılmasından söz gedə bilər.
§21. Millətlərarası
münasibətləri daha yaxşı nizamlamaq üçün şura tərəfindən vaxtaşırı ümumi yerli
erməni-müsəlman qurultayları çağırılır.
§22. Birləşmək,
söz və mətbuata tam azadlıq. Toplaşmalara isə hərbi dövr (vəziyyət) olduğu üçün
Azərbaycan Respublikasının müvafiq idarələri tərəfindən icazə verilir.
§23. Ümumi məhkəmə
aidiyyatından Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müdafiə Komitəsinin 11 iyun
1919-cu il tarixli məcburi qərarı ilə çıxarılan hüquq pozuntuları və cinayət hərəkətləri
istisna olunmaqla, hər bir fərdi və vəzifəli şəxslərin hər hansı bir təqsiri məhkəmə
qaydasında təsdiq edilir”.
Azərbaycan
Demokratik Respublikası yarananda bu dövlətin sərhədləri Bakı və Yelizavetpol
(Gəncə) quberniyalarının sərhədləri əsasında qurulmuşdur. Azərbaycan Demokratik
Respublikası arsında sərhəd xətti aşağıdakı qaydada keçirdi: Qazax və Borçalı,
Aleksandropol və Yeni-Bəyazit qəzalarının arasındakı inzibati sərhəd xətti boyu
Maralidikis dağına qədər, Göyçə gölünün ortası ilə, sonra gölün cənub-şərq
sahilindən başlayan dağ silsiləsindən cənub-qərb istiqamətində davam edərək, İrəvan
və Yeni-Bəyazit qəzalarının sərhəddindəki kiçik Ah dağına qədər, sonra isə qərb
istiqamətində Kərinçay çayına, çayla aşağı davam edərək, Yuxarı Ağbaş kəndinə qədər
çatırdı. Daha sonra sərhəd xətti Türk-Rus sərdəddinədək, Qayıdır dağına qədər
davam edirdi (Xəritə proqrama artırılır).
1920-ci ilin
aprel ayının 28-də Rusiyanın 11-ci qızıl ordusu Azərbaycanı işğal etdikdən
sonra Azərbaycan Kommunist Partiyasının siyasi və təşkilat bürolarının 1920-ci
il 30 noyabr tarixli birgə iclasında Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin elan
edilməsi münasibəti ilə Zəngəzurun Ermənistana verilməsi, Qarabağın dağlıq hissəsinə
özünütəyinetmə hüququ verilməsi haqqında heç bir siyasi, hüquqi və tarixi əsası
olmayan qərar qəbul edildi. Qarabağın dağlıq hissəsinin Ermənistan SSR-nin tərkibinə
daxil edilməsi ilə bağlı Rusiya KP (b) Mərkəzi Komitəsinin Qafqaz bürosunun
pleniumunun 1921-ci il 4 iyul tarixli iclasında Orcenikidze, Myasnikov,
Fiqatper, Kirov və Nazaretyanın səsləri ilə siyasi, hüquqi və tarixi əsası
olmayan qərar Qafqaz bürosu pleniumunun 5 iyul 1921-ci il tarixli İ.Stalinin
iştirakı ilə keçirilən iclasında 4 nəfərin lehinə, 3 nəfərin bitərəf səs verməsi
ilə ləğv edildi. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibində saxlanılmaqla ona geniş
vilayət muxtariyyəti verildi.
Azərbaycan Mərkəzi
İcariyyə Komitəsinin 1923-cü il 7 iyul tarixli dekreti ilə Dağlıq Qarabağın ermənilər
yaşayan bölgəsində Azərbaycan SSR-in tərkib hissəsi kimi mərkəzi Xankəndi
olmaqla muxtar vilayət yaradıldı. Vilayətin idarəçilik orqanları kimi Vilayət
İcraiyyə Komitəsi və yerli Sovetlər formalaşdırıldı.
1929-cu ildə
Zaqafqaziya Mərkəzi İnqilab Komitəsinin qərarı ilə Naxçıvanın 567
kvadratkilometr ərazizi – Şərur qəzasının Qurdulaq, Xaçik, Horadiz, Naxçıvan qəzasının
Şahbuz nahiyyəsinin Şahbuz nahiyyəsinin Oğbin, Ağxaç, Almalı, İtqıran,Sultanbəy
kəndləri, Ordubad qəzasının Qorçevan kəndi, Kilid kəndinin torpaqlarının bir
hissəsi Ermənistana verildi. 1930-cu illərdə isə Əllərə, Lehvaz, Astazur, Nüvədi
və başqa yaşayış məntəqələri ermənilərə verilərək bu ərazidə Mehri rayonu
yaradıldı.
Azərbaycan
SSR-nin 1978-ci il Konstitusiyasının DQMV-nə həsr olunan 9-cu fəsli, 83 və
84-cü maddələrinə görə: “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Azərbaycan SSR-nin tərkibindədir,DQMV
haqqında qanun DQMV-nin təqdimi ilə Azərbaycan SSR Ali Soveti tərəfindən qəbul
edilir”.
Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətinin təqdimi ilə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 1981-ci il 16 iyun
tarixli Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında qəbul etdiyi Qanunda Dağlıq
Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycan SSR-nin tərkib hissəsi olduğu bir daha təsdiq
edilir.
Bu qanun:
▪ 2-ci maddəsinə görə DQMV-nin hüquqi vəziyyəti
bu qanunla müəyyən edilir;
▪ 3-cü maddəsinə görə vilayətin ərazisi DQMV
Xalq Deputatları Sovetinin razılığı olmadan dəyişdirilə bilməz, muxtar vilayətin
inzibati ərazi quruluşu məsələləri Muxtar vilayətin müvafiq orqanlarının rəyi nəzərə
alınmaqla həll edilir;
▪ 6-cı maddəsinə görə Azərbaycan SSR Ali
Sovetinin müavinlərindən biri DQMV-dən seçilir.
DQMv-nin Xalq
Deputatları Soveti bu qanunun:
▪ 10-cu maddəsinə
görə ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında gizli səsvermə ilə
seçilir;
▪ 13-cü maddəsinə
görə öz ərazisində dövlət, təsərrüfat və sosial-mədəni quruculuğa rəhbərlik
edir; iqtisadi və sosial inkişaf planlarına, muxtar vilayətin büdcəsini və onun
icra edilməsi haqqında hesabatları təsdiq edir; ona tabe olan dövlət
orqanlarına, müəssisələrə, idarələrə və təşkilatlara rəhbərlik edir;
kolxozlara, digər kooperativ təşkilatlarına və onların birliklərinə dövlət rəhbərliyini
təmin edir; ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmlənməsinə çalışır; dövlət və
ictimai qaydaların, vətəndaşlarının hüquqlarının mühafizəsini təmin edir.
Muxtar vilayətin ərazisində xidmət edən idarə və təşkilatlar vilayətin
tabeçiliyindədir.
Azərbaycan SSR
Ali Sovetinin 1981-ci il 16 iyun tarixli Qanununun 15-ci maddəsinə görə DQMV
XDS-i Vilayətinin aşağı XDS-nin fəaliyyətinə rəhbərlik edir, onların fəaliyyətini
istiqamətləndirir.
▪ 16-cı maddəsi
planlaşdırma, maddi-texniki təchizat sahəsində;
▪ 17-ci maddəsi
büdcə-maliyyə işləri sahəsində;
▪ 18-ci maddəsi
qiymətqoyma sahəsində;
▪ 19-cu maddəsi
sənaye sahəsində;
▪ 20-ci maddəsində
tikinti, şəhərsalma və arxitektura sahəsində;
▪ 21-ci maddəsi aqrar-sənaye kompleksinə rəhbərlik
sahəsində;
▪ 22-ci maddəsi təbiətin mühafizəsi və təbii
ehtiyatlardan səmərəli istifadə sahəsində;
▪ 23-cü maddəsi yol təsərrüfatı sahəsində;
▪ 24-cü maddəsi
nəqliyyat və rabitə sahəsində;
▪ 25-ci maddəsi mənzil, kommunal təsərrüfatı və
abadlaşma sahəsində;
▪ 26-cı maddəsi ticarət və ictimai iaşə sahəsində;
▪ 27-ci maddəsi məişət xidməti sahəsində;
▪ 28-ci maddəsi xalq təhsili və elm sahəsində;
▪ 29-cu maddəsi mədəni-maarif işi və incəsənət
sahəsində;
▪ 30-cu maddəsi səhiyyə sahəsində;
▪ 31-ci maddəsi bədən tərbiyəsi və idman sahəsində;
▪ 32-ci maddəsi əmək, əmək ehtiyatlarında
istifadə və kadrların hazırlanması sahəsində;
▪ 33-cü maddəsi sosial təminat sahəsində;
▪ 34-cü maddəsi sosialist qanunçuluğunun təmin
edilməsi, dövlət və ictimai qaydaların, vətəndaşların hüquqlarının müdafiəsi,
xalq nəzarətinin gerçəkləşdirilməsi sahəsində;
▪ 35-ci sahəsi müdafiə işləri sahəsində;
▪ 36-cı maddəsi
seçkilərin təşkil edilməsi sahəsində;
▪ 37-ci maddəsi
dövlət mükafatları ilə təltif etmək sahəsində DQMV XDS-nin səlahiyyətlərini
göstərib.
Bu qanun:
▪ 63-cü maddəsinə
görə DQMV XDS-i 5 il müddətinə vilayət məhkəməsini seçir;
▪ 64-cü maddəsinə görə DQMV-də məhkəmə icraatı
muxtar vilayətin dilində (erməni dilində) və ya Azərbaycan dilində, ya da bu
yerin əksər əhalisinin dilində aparılır.
Qanun:
▪ 61-ci maddəsinin məzmununa görə DQMV XDS-nin
İcraiyyə Komitəsinin şöbə və idarələrini vilayət soveti yaradır, öz fəaliyyətlərində DQMV XDS-nə, onun icraiyyə
komitəsinə, habelə Azərbaycan SSR dövlət idarəetmə orqanlarına tabedirlər.
Bu qanunun 65-ci
maddəsinə görə DQMV-nin prokurorunu SSR Baş prokuroru təyin edir. SSR İttifaqı
Prokurorluğu haqqında əsasnaməyə görə DQMV-nin prokurorunu Azərbaycan SSR
prokurorunun təqdimatı ilə SSR Baş Prokuroru təyin edir.
Azərbaycan
SSR-nin 1978-ci ildə qəbul edilən Konstitusiyasının 177-ci maddəsinə görə DQMV
prokurorunu SSR Baş prokuroru, vilayətin rayon və şəhər prokurorlarını isə Azərbaycan
SSR Prokuroru təyin edir.
Qanunun 67-ci
maddəsinə görə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti hüquqi şəxsdir.
Bu qanunun 68-ci
maddəsinə görə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin xalq deputatları Sovetinin
sessiyası keçirilən dövrdə sessiyanın keçirildiyi binanın üstündə Azərbaycan
SSR-nin Dövlət bayrağı qaldırılır, Vilayət Soveti İcraiyyə Komitəsinin
binasının üstündə isə Azərbaycan SSR Dövlət bayrağı kimi qaldırılır.
1988-ci ildən
SSR dövlətinin və Ermənistan SSR-nin Azərbaycana qarşı başladığı açıq təcavüzkarlıq
siyasətinin nəticəsi olaraq Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin XX çağırış Xalq
Deputatları Sovetinin növbədənkənar sessiyası “DQMV-nin Azərbaycan SSR-nin tərkibindən
Ermənistan SSR-nin tərkibinə verilməsi haqqında Azərbaycan SSR və Ermənistan SSR Ali Sovetləri qarşısında vəsadət
haqqında” 1988-ci il 20 fevral tarixli qərar qəbul etdi. Bu qərara görə
DQMV-nin zəhmətkeşlərinin istəyini nəzərə alaraq Azərbaycan SSR Ali Sovetindən
xahiş edilirdi ki, Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin istəyi doğru başa
düşülsün, DQMV-nin Azərbaycan SSR tərkibindən Ermənistan SSR tərkibinə verilməsi
haqqında məsələ həll edilsin. Eyni zamanda DQMV-nin Azərbaycan SSR tərkibindən
Ermənistan SSR-nin tərkibinə verilməsi haqqında məsələnin müsbət həll edilməsi
haqqında SSR İttifaqı Ali Soveti qarşısında vəsadət qaldırsın.
DQMV xalq
deputatları Sovetinin1988-ci il 12 iyul tarixli sessiyası “Dağlıq Qarabağ
Muxtar Vilayətinin əksər əhalisinin dövlət iradəsini ifadə edərək və millətlərin
öz müqəddaratını təyinetmə hüququnun gerçəkləşdirilməsi zərurətinə əsaslanaraq
yaranmış vəziyyəti nəzərə alıb” Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Azərbaycan
SSR-nin tərkibindən çıxarılması haqqında Azərbaycan SSR Konstitusiyasının və
SSR Konstitusiya tələblərinə zidd qərar qəbul etdi. Bu qərarda DQMV-nin Ermənistan
SSR-nin tərkibinə daxil edilməsinin SSR İttifaqı zəhmətkeşləri və xalqı tərəfindən
başa düşüləcəyi arzu edilir.DQMV icraiyyə komitəsinə Dağlıq Qarabağ Muxtar
Vilayətinin adının dəyişdirilərək “Arsax
erməni muxtar vilayəti” qoyulması haqqında vəsadət qaldırılması tapşırılır.
Ermənilərin Azərbaycana
qarşı ərazi iddialarını təsdiq edən bu qərarları Ermənistan SSR açıq müdafiə
etdi. Azərbaycan SSR-nin ali dövlət orqanlarının, Azərbaycan xalqının
etirazlarına baxmayaraq, 1988-ci il dekabr ayının 5-də Ermənistan SSR Ali
Sovetini və Dağlıq Qarabağ Milli Şurası Ermənisatan SSR və Dağlıq Qarabağın
birləşdirilməsi haqqında hüquqi əsası olmayan qərar qəbul etdilər. Ermənistan
SSR ali dövlət orqanı bu qərarı ilə Azərbaycana qarşı ərazi iddiasını rəsmən bəyan
etdi.
Ermənistan SSR
Ali Sovetinin və Dağlıq Qarabağın Milli Şurasının Ermənistan SSR ilə Dağlıq
Qarabağın birləşməsi haqqında hüquqi əsası olmayan qərarının mətnində bu bəndlər
var:
“Millətlərarası
öz müqəddaratını təyinetmə kimi ümumbəşəri prinsipləri əsas tutaraq və erməni
xalqının zorla bölünmüş hissələrinin qanuni birləşmək istəyinə cavab olaraq Ermənistan
SSR Ali Sovetini və Dağlıq Qarabağın Milli Şurası qərar alırlar:
1. Ermənistan SSR Ali Soveti DQMV-nin Vilayət
Sovetinin sessiyalarının 1988-ci il 20 fevral və 12 iyul tarixli qərarları ilə,
eləcə də vilayət əhalisinin səlahiyyətli nümayəndələrinin Qurultayının 1988-ci
il 16 avqust tarixli, Milli Şurasının 1988-ci il 19 oktyabr tarixli iclasının qərarları
ilə təsdiq edilmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin öz müqəddaratını təyinetmə
faktını tanıyır.
2. Ermənistan SSR Ali Soveti Dağlıq Qarabağın səlahiyyətli
nümayəndələrinin Qurultayını və bu Qurultay tərəfindən seçilmiş Milli Şurasını
vilayətdə hazırda fəaliyyət göstərən qanuni hakimiyyət orqanları kimi tanıyır.
3. Ermənistan SSR Ali Soveti və Dağlıq Qarabağın Milli
Şurası Ermənistan SSR və Dağlıq Qarabağın birləşməsini bəyan edir. Dağlıq
Qarabağ əhalisinə Ermənistan SSR vətəndaşlarının hüquqları şamil edilir.
4. Ermənistan SSR Ali Soveti və Dağlıq Qarabağın Milli
Şurası Ermənistan SSR ilə Dağlıq Qarabağın birləşməsini təmin etmək yönündə
praktik addımların işlənməsi üçün xüsusi işçi aparatına malik birgə komissiya
yaradırlar.
5. Ermənistan SSR Ali Soveti və Dağlıq Qarabağın Milli
Şurası Şaumyan rayonun və Şimali Artsaxın – Getaşenin altı kəndinin erməni əhalisinin
milli maraqlarının ifadə ediləcəyinə təminat verirlər.
6. Ermənistan SSR Ali Sovetinə, Ermənistan SSR Nazirlər
Kabinetinə və DQMV-nin Milli Şurasının Rəyasət Heyətinə tapşırılsın ki, Ermənistan
SSR və Dağlıq Qarabağın siyasi, iqtisadi, mədəni strukturlarının bütöv sistem şəklində
cəmləşməsi ilə bağlı bu qərardan irəli gələn zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsini
təmin etsinlər”.
Erməniləri müdafiə edən SSR İttifaqı Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 1989-cu il 12 yanvar
tarixli fərmanı ilə DQMV-nin Azərbaycan SSR tərkibində muxtar vilayət
statusunun saxlanılması təsdiq edilsə də vilayətdə müvəqqəti “xüsusi idarəetmə”
forması olaraq A. Volskinin sədrliyi ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar vilayətinin
Xüsusi İdarəetmə Komitəsi taradıldı. DQMV-nin xalq deputatlarının Sovetinin səlahiyyəti
Sovetə yeni seçkilərə qədər dayandırıldı, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin
Xüsusi İdarəetmə Komitəsi birbaşa SSR İttifaqı
Ali dövlət hakimiyyəti və idarəçilik orqanlarına tabe edilərək DQMV-nin
prokurorluq və məhkəmə orqanlarından başqa bütün dövlət, təsərrüfat təşkilatları
Azərbaycan SSR-nin idarəçiliyindən çıxarıldı.
1988-ci ildən ermənilər Qarabağın dağlıq bölgəsinin Azərbaycanın tərkibindən
çıxarılıb Ermənistana birləşdirilməsi üçün açıq mübarizəyə başladılar. Ermənistan
SSR-nin siyasi və dövlət rəhbərliyi, DQMV-nin erməni rəhbərliyi, onların bütün
dövlət strukturları, siyasi, ictimai təşkilatları, qanunsuz yaradılan erməni
silahlı dövlətləri Ermənistan SSR-də və Qarabağın dağlıq bölgəsində öz tarixi
torpaqlarında yaşayan Azərbaycan türklərinə silahlı basqınlar etməyə, soyqırım
siyasətinə gerçəkləşdirməyə, Azərbaycan türklərini Qərbi Azərbaycandan,
Qarabağın dağlıq bölgəsindən qovmağa başladılar. 1988-ci ildə 250.000 (iki yüz əlli
min) Azərbaycan türkü Qərbi Azərbaycandan, öz tarixi torpaqlarından zor gücünə
çıxarıldı, deportasiya edildi. Ermənilər məqsədlərini gerçəkləşdirmək üçün minlərlə
türkü qətlə yetirdilər, yaraladılar, onların yaşadıqları evləri yandırdılar,
bütün var-dövlətlərini qarət etdilər.
1991-ci il noyabr ayının 20-də Azərbaycan dövlət adamlarının, hərbiçilərinin
mindiyi vertolyotu erməni silahlı qüvvələri vurduqdan, vertolyotda olan dövlət
adamları, hərbiçilər qətlə yetirdikdən sonra Azərbaycan Respublikası Ali
Sovetinin 1991-ci il 26 noyabr tarixli qərarı ilə Dağlıq Qarabağın vilayət
statusu ləğv edildi.
Qarabağın dağlıq bölgəsinə Ermənistandan, başqa ölkələrdən gətirilən erməni
silahlı dəstələri bu ərazidə Azərbaycan hakimiyyət nümayəndələrinə, Azərbaycan
türklərinə qarşı terror hərəkətləri törətməyə, Azərbaycan türklərinin yaşadığı
kənd, qəsəbə və şəhərlərə silahlı basqınlar etməyə başladılar. Ermənilərlə bir
şəhər, qəsəbə, kəndlərdə yaşayan Azərbaycan türkləri vilayətin ərazisindən
zorla qovulduqdan sonra ancaq Azərbaycan türklərinin yaşadığı kəndlərə edilən
silahlı hücumlar nəticəsində bu kəndlərin əhalisi öldürüldü, evlər qarət
edildi, yandırıldı, sağ qalanlar vilayətin ərazisindən qaçaraq canlarını çox çətinliklə
salamat qurtardılar. Erməni silahlı dəstələrinin Rusiya ordusunun 366-cı
polkunun yardımı və iştirakı ilə Malıbəyli, Xocalı və başqa qəsəbələrdə, kəndlərdə
törətdikləri qanlı faciələr, qətllər bu ərazidə ermənilərin Azərbaycan türklərinə
qarşı törətdikləri soyqırımdır.
Ermənistanın və Qarabağın dağlıq bölgəsinin erməni birləşmiş hərbi qüvvələri
rus ordusunun birbaşa köməyi ilə 1992-ci il fevral ayının 26-da Xocalı rayonu,
1992-ci il may ayının 9-da Şuşa şəhərini, 1992-ci il may ayının 18-də Laçın
rayonunu, 1993-cü il aprelin 3-də Kəlbəcər rayonunu, 1993-cü il iyul ayının
23-də Ağdam rayonunu, 1993-cü il avqustun 23-də Füzuli rayonunu, 1993-cü il
avqustun 23-də Cəbrayıl rayonunu, 1993-cü il iyun ayının 17-də Ağdərə rayonunu,
1993-cü il oktyabrın 28-də Zəngilan rayonunu işğal etdi. Qarabağın dağlıq bölgəsindən,
Qarabağın başqa rayonlarından qaçqın düşmüş bir milyona yaxın Azərbaycan türkü
uzun illərdir ki, qaçqın düşərgələrində dözülməz şəraitdə yaşayırlar.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası 1993-cü il 29
aprel tarixli 822 saylı Qətnaməsi, 1993-cü il 29 iyul tarixli 853 saylı Qətnaməsi,
1993-cü il 15 oktyabr tarixli 874 saylı Qətnaməsi və 1993-cü il 11 noyabr
tarixli 884 saylı Qətnaməsində erməni işğalçı qüvvələrinin Azərbaycan
rayonlarının işğalının, dinc sakinlərə hücumları və Azərbaycan ərazilərinin atəşə
tutulmasını pisləmiş, hərbi əməliyyatlarının, düşmənçilik hərəkətlərinin dərhal
dayandırılmasını, Azərbaycan Respublikasının işğal olunmuş rayonlarından erməni
işğalçı qüvvələrinin dərhal çıxarılmasını tələb etmişdir.
Ermənistan dövləti indiyədək BMT Təhlükəsizlik Şurasının bu Qətnamələrinin
tələblərini yerinə yetirməmişdir.
Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) Azərbaycan-Ermənistan
konfliktinin nizama salınması məqsədi ilə yaratdığı Minsk Qrupunun həmsədrlərinin
fəaliyyətinin də indiyədək ciddi nəticəsi olmayıb. Minsk Qrupunun ABŞ, Rusiya və
Fransa nümayəndələrindən olan həmsədrləri indiki mərhələyədək konfliktin nizama
salınması üçün üç təklif irəli sürüblər.
Birinci təklifdə konfliktin
paket həlli – rayonların işğaldan azad edilməsi, qaçqınların öz yaşayış yerlərinə
qaytarılması, Qarabağın dağlıq bölgəsinin statusunun bu məsələlərlə eyni vaxtda
müəyyən edilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu təklif Azərbaycanın mənafelərinə tam
uyğun olmasa da, Azərbaycan hökuməti qəbul etdi. Ermənistan hökuməti bu təklifi
qəbul etmədi.
İkinci təklif konfliktin mərhələli
həllini nəzərdə tuturdu. Birinci mərhələdə rayonların işğaldan azad edilməsi,
qaçqınların yaşayış yerlərinə qaytarılması, ikinci mərhələdə isə Qarabağın
dağlıq bölgəsinin statusu və Şuşa şəhərinə Azərbaycan türklərinin qaytarılması məsələsi
həll edilməli idi. Bu təklif Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri tərəfindən qəbul
edildi. Ancaq Ermənistanda konfliktin nizamlanmasını istəməyən qüvvələr və
Rusiya Ermənistan prezidenti Levon Ter-Petrosyanı istefa verməyə məcbur etdilər.
Qondarma “DQR”in prezidenti, sonradan Ermənistanın Baş naziri olan R.
Koçaryanın Ermənistanın prezidenti seçilməsinə nail olunduqdan sonra R.Koçaryan
ATƏT-in Minsk Qrupunun ikinci təklifindən imtina etdi.
ATƏT-in Minsk Qrupunun üçüncü təklifi “ümumi dövlət” prinsipinə
əsaslanır. Bu təklifə görə Azərbaycan Respublikası və “Dağlıq Qarabağ
Respublikası” konfederativ əsaslar üzərində birgə dövlətin yaranması haqqında
saziş bağlayırlar. Dövlətlərin münasibətləri üfüqi xətt üzrə müəyyən edilir.
Bu, Azərbaycan torpağı olan Qarabağın dağlıq bölgəsində erməni işğalçı qüvvələrinin
qanunsuz yaratmış olduğu “DQR”in Azərbaycan və dünya tərəfindən tanınması demək
idi. Ermənistan hökumətinin qəbul etdiyi bu təklifi Azərbaycan hökuməti qəbul
etmədi. ATƏT-in Minsk Qrupundan konfliktin ədalətli həlli ilə bağlı yeni təkliflər
istənildi. ATƏT-in Minsk Qrupu indiyədək konfliktin həll edilməsi üçün yeni təklif
verməyib.
Ermənistanın ərazi iddiaları, təcavüzü nəticəsində yaradılmış Qarabağ
konfliktinin indiki mərhələsinin xarakterini müəyyən edən başlıca məsələ
Qarabağ bölgəsinin Azərbaycandan qoparılmasının hüquqi baxımdan təsbit edilməsi
ilə bağlıdır. Ermənistanın, ATƏT-in, bir sıra xarici dövlətlərin fəaliyyəti bu
məqsədin gerçəkləşdirilməsinə yönəlib. Bu mərhələdə Qarabağın dağlıq bölgəsinin
Azərbaycandan qoparılması yönündə üç təhlükə ortaya çıxıb:
Birinci təhlükə: “Ümumi dövlət”
prinsipinin Azərbaycana qəbul etdirilməsi yönündə görülən işlər.
İkinci təhlükə: Azərbaycanı
qondarma “DQR”lə birbaşa danışıqlara məcbur etmək yönündə edilən təzyiqlər.
Torpaqları işğaldan azad etmədən statusun önə çəkilməsi.
Üçüncü təhlükə: Ermənistanın ərazi
iddiaları, təcavüzü nəticəsində yaradılmış Qarabağ konfliktinin ədalətlə, dövlətlərin
ərazi bütövlüyü, suverenliyi, beynəlxalq hüquq normalarına uyğun həll etmədən
Azərbaycanı təcavüzkar Ermənistanla iqtisadi əməkdaşlığa cəlb etmək yönündə
göstərilən təzyiqlər.
Bu mərhələdə ATƏT-in Minsk Qrupu konfliktin həll edilməsi yönündə əsas
işin Azərbaycanla Ermənistanın üzərinə yönəltməyə çalışır. Azərbaycanın “ümumi
dövlət” prinsipini rədd etməsinə baxmayaraq, yeni təkliflər verməkdən imtina
edir. ATƏT-in Minsk Qrupunun bu addımı “ümumi dövlət” prinsipinin Azərbaycana qəbul
etdirilməsi məqsədi daşıyır. İndiki mərhələdə ATƏT-in Minsk Qrupunun fəaliyyəti
konflikti ərazi bütövlüyü, dövlət suverenliyi prinsipinə uyğun həll etməyə
deyil, Qarabağın dağlıq bölgəsinin Azərbaycandan qoparılan müstəqil bir dövlətin
yaradılmasına, ya da bu bölgənin Ermənistana verilməsinə yönəlib.
1999-cu il aprel ayının 22-də Vaşinqtonda NATO-nun 50 illiyi ilə bağlı
zirvə toplantısı keçirildi. Zirvə toplantısında ABŞ-ın dövlət katibi Madlen
Olbraytın təşəbbüsü və vasitəçiliyi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Heydər Əliyevlə Ermənistan Respublikasının Prezidenti Robert Koçaryan arasında
birbaşa danışıqlar oldu. Bundan sonra iki dövlət başçısı iki dəfə Cenevrədə,
bir dəfə Yaltada, bir dəfə Naxçıvanda görüşdülər.1999-cu il sentyabr ayının
24-də ABŞ-ın dövlət katibi Madlen Olbrayt Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Heydər Əliyevə məktub göndərərək konfliktlə bağlı ABŞ-ın siyasətinin başlıca
prinsiplərini açıqlayıb. Bu prinsiplər aşağıdakəlardır:
▪ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Heydər Əliyev və Ermənistan Respublikasının Prezidenti Robert Koçaryan arasında
birbaşa danışıqların davam etdirilməsi;
▪ “DQR”-nin danışıqlarda iştirak etməsi;
▪ Nizamlanmadan sonra regionun bərpa
prosesinə iqtisadi yardım göstərilməsi;
▪ İstanbul sammitinədək nizamlanmanın çərçivə prinsiplərinin bəyan edilməsi.
1999-cu il oktyabr ayının 9-da ABŞ-ın vitse-prezidenti Albert Qor Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevə məktub yazaraq ABŞ-ın konfliktlə
bağlı siyasətinin prinsiplərini bir daha müdafiə etdi.
II.
BÖLMƏ
AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ İŞĞALDAN AZAD EDİLMƏSİ VƏ
QARABAĞ KONFLİKTİNİN AZƏRBAYCANIN MİLLİ MƏNAFEYİNƏ UYĞUN HƏLL EDİLMƏSİ ÜÇÜN
GÖRÜLMƏLİ İŞLƏR
I.
Konfliktin dinc vasitələrlə həlli yolu
Konfliktin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nizamnaməsi, Azərbaycan
torpaqlarının işğaldan azad edilməsi ilə bağlı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
Təhlükəzlik Şurasının Qətnamələri, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının
prinsipləri əsasında həll edilməsi Azərbaycanın milli mənafelərinə uyğundur.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin
2-ci maddəsinin 3-cü, 4-cü bəndlərinə görə BMT-nin bütün üzvləri beynəlxalq aləmə,
təhlükəsizliyə, ədalətə təhlükə yaratmamaq üçün bütün beynəlxalq mübahisələri dinc
vasitələrlə həll edir, beynəlxalq münasibətlərdə, dövlətlərin ərazi
toxunulmazlığına, siyasi müstəqilliyinə qarşı güc tətbiq etməklə hədələməkdən,
güc tətbiq etməkdən çəkinirlər.
Sülh təhdid edildikdə,
sülh pozulduqda, işğal aktı baş verdikdə BMT Nizamnaməsinin 7-ci fəslinin
40-cı, 41-ci, 42-ci maddələrində təcavüzkara qarşı tətbiq ediləcək məcburetmə tədbirləri
nəzərdə tutulur.
Avropa Təhlükəsizlik
və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) fəaliyyət prinsiplərinə görə dövlətlər
arasında münasibətlər suveren hüquqlara hörmət, güc tətbiq etməklə hədələmək,
güc tətbiq etməmək, ölkələrin sərhədlərinin pozulmazlığı, ərazi bütövlüyü əsasında
müəyyən edilir.
Ermənistan silahlı
qüvvələrinin Azərbaycan Respublikasının ərazilərini işğal etməsi ilə bağlı BMT
Təhlükəsizlik Şurası 1993-cü il 29 aprel tarixli 822 saylı, 1993-cü il 29 iyul
tarixli 853 saylı, 1993-cü il 15 oktyabr tarixli 874 saylı və 1993-cü il 11
noyabr tarixli 884 saylı Qətnamələrində Azərbaycan Respublikasının dövlət
suverenliyini, ərazi bütövlüyünü, beynəlxalq sərhədlərin pozulmazlığını, ərazi əldə
etmək üçün güc tətbiq edilməsinə yol verilməzliyini təsdiq edərək, hərbi əməliyyatların,
düşmənçilik aktlarının dərhal dayandırılmasını, bütün erməni işğalçı qüvvələrinin
Azərbaycanın işğal edilən rayonlarından ləngimədən çıxarılmasını tələb
etmişdir. ATƏT-in Minsk Qrupu BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinin dinc
vasitələrlə gerçəkləşdirilməsi üçün tərəflər arasında vasitəçiliyə başlamış, bir
sıra təkliflər irəli sürülmüşdür.
Azərbaycan
torpaqlarının işğaldan azad edilməsi, Azərbaycanın sərhəd toxunulmazlığının, ərazi
bütövlüyünün, dövlət suverenliyinin təmin edilməsi BMT Nizamnaməsinin 40-cı,
41-ci, 42-ci maddələrinə, ATƏT-in fəaliyyət prinsiplərinə, BMT Təhlükəsizlik
Şurasının Azərbaycan Respublikasının işğal edilən rayonlarının azad edilməsi
haqqında qəbul etdiyi 822, 853, 874, 884 saylı Qətnamələrinin tələblərinə əməl
edilməklə mümkündür. Konfliktin bu yolla həll edilməsi Azərbaycanın milli mənafeyinə
uyğundur. Konfliktin dinc vasitələrlə, danışıqlar yolu ilə həll olunması da,
BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qətnamələrinin, BMT Nizamnaməsinin 41-ci, 42-ci
maddələrində nəzərdə tutulan məcburedici tədbirlərin, BMT Nizamnaməsinin 51-ci
maddəsinə uyğun olaraq özünümüdafiə hüququnu gerçəkləşdirilməsi də ancaq Azərbaycan
Respublikasının milli gücünün səfərbər edilməsi, ölkənin daxili və xarici
imkanlarının artırılması yolu ilə ola bilər.
II.
Ölkədə milli birliyin, siyasi həmrəyliyin gücləndirilməsi,
milli gücün səfərbər edilməsi
Ölkədə milli birliyin, siyasi həmrəyliyin gücləndirilməsi,
milli gücün səfərbər edilməsi üçün bu işlər görülməlidir:
1) Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal etdiyi Azərbaycan
torpaqlarının azad edilməsi, Qarabağ probleminin milli mənafeyə uyğun həlli
yolları ilə bağlı ümummilli proqram qəbul edilir, onun gerçəkləşdirilməsi ilə
bağlı işlər görülür.
2) Bələdiyyə seçkilərinin, Milli Məclisə növbəti
seçkilərin və 2003-cü ildə keçiriləcək Azərbaycan Respublikası Prezidenti
seçkisinin azad, ədalətli, qanunlara uyğun keçirilməsi məqsədi ilə Mərkəzi
Seçki Komissiyası, Bələdiyyə və Milli Məclisə seçkilər və Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin seçkisi ilə bağlı partiyaların razılaşdırdığı qanun
layihələri Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim edilir.
3) Milli birliyin, siyasi həmrəyliyin yaradılmasında
iştirak edən partiyaların məhkum edilən üzvlərinin cəzadan azad edilməsi ilə
bağlı məsələləri həll etmək üçün respublika Prezidentinə partiyalar birgə
müraciət edirlər.
4) Ölkədə sosial-iqtisadi gərginliyin aradan
qaldırılması yönündə təcili tədbirlər görülür. Qaçqınlara, şəhid ailələrinə
yardımlar artırılır, onların sosial vəziyyəti yaxşılaşdırılır. Azərbaycanın
iqtisadi-sosial inkişafı ilə bağlı proqram partiyalarla müzakirə edilir, təklifləri
nəzərə alınır, gerçəkləşdirilir.
5) Azərbaycan Respublikasının ədalətlə,
Konstitusiyaya, qanunlara uyğun idarə edilməsi üçün zəruri olan tədbirlər
görülür, rüşvətxorluğun, korrupsiyanın qarşısı alınır, regional qarşıdurmanın,
ayrıseçkiliyin aradan qaldırılmasına nail olunur.
6) Hakimiyyət və müxalifət, siyasi partiyalar arasında
qarşıdurma aradan götürülür, partiyaların Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası
və qanunlarına uyğun olaraq yaradılmasına,fəaliyyət göstərməsinə şərait
yaradılır.
7) Ölkənin siyasi, iqtisadi, sosial, hərbi gücünü
artırmaq, bu gücün Azərbaycan torpaqlarının düşmən işğalından azad edilməsinə,
Qarabağ konfliktinin Azərbaycanın milli mənafeyinə uyğun həll edilməsinə yönəltmək
məqsədi ilə hakimiyyət və siyasi partiyalar arasında Milli Birlik Hökumətinin
yaradılması ilə bağlı razılaşma əldə edilməsinə çalışılır.
8) Siyasi partiyaların, başqa qurumların Azərbaycana
qarşı düşmənçilik siyasəti aparan dövlətləri, başqa xarici qüvvələri dəstəkləmisinin
qarşısının alınması ilə bağlı hakimiyyət, siyasi partiyalar, başqa qurumlar
arasında fikir mübadiləsi, məsləhətləşmələr aparılır, zəruri tədbirlər görülür.
III.
Azərbaycanın müdafiə gücünün artırılması, təhlükəsizliyin
qorunması ilə bağlı görülməli işlər
Azərbaycanın müdafiə gücünün artırılması təhlükəsizliyinin qorunması ilə
bağlı bu işlər görülməlidir:
1) Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrinin, Təhlükəsizlik
orqanlarının işğal edilən ərazilərin azad edilməsinə imkan verən hazırlıqlı vəziyyətə
gətirilməsi üçün ölkənin bütün imkanları səfərbər edilməlidir.
2) Azərbaycanın NATO ilə əməkdaşlığı gücləndirilməli,
Azərbaycanın NATO-ya qəbul edilməsi ilə bağlı hökumət rəsmi müraciət etməlidir.
3) Azərbaycan Respublikası hökuməti Türkiyə Respublikası
ilə qarşılıqlı hərbi yardım haqqında ikitərəfli hərbi əməkdaşlıq sazişi
bağlamalı, Türkiyə Respublikasına GUÖAM-a daxil olması ilə bağlı müraciət etməlidir.
4) Qəbələ RLS-dən Rusiyanın istifadəsi
dayandırılmalıdır.
5) Azərbaycana qarşı xarici təhdidlərin qarşısının
alınması məqsədi ilə ölkədə NATO-nun , ya da Türkiyənin zəruri gücdə olan hərbi
bazası yerləşdirilməlidir.
6) Xəzər neft siyasətinin, İpək yolu siyasətinin, Transxəzər
neft və qaz kəmərlərinin, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin çəkilişi, enerjinin
qərb bazarlarına daşınması ilə bağlı başqa layihələrin gerçəkləşdirilməsi təmin
edilməlidir. Bu siyasətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsində GUÖAM-ın,
NATO-nun rolu artırılmalıdır.
IV.
ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrlərinin vasitəçilik
missiyası ilə bağlı Azərbaycanın siyasəti
ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrlərinin vasitəçilik missiyası ilə bağlı Azərbaycan
bu addımları atmalıdır:
1. Azərbaycan hökuməti Minsk Qrupunun həmsədrləri ilə
bağlı məsələyə yenidən baxılmasını tələb etməlidir.
2. Ermənistanın strateji müttəfiqi olan Rusiya Minsk
Qrupunun həmsədrliyindən uzaqlaşdırılmalıdır.
3. Bölgədə sülhün, sabitliyin qorunmasında maraqlı
olan Türkiyə Respublikası Minsk Qrupunun həmsədrliyinə gətirilməlidir.
4. Azərbaycan hökuməti Minsk Qrupunun fəaliyyətinin
BMT Təhlükəsizlik Şurasının verdiyi mandata (mandata görə Ermənistan və Azərbaycan
münaqişə edən tərəflər, Qarabağın dağlıq bölgəsində yaşayan azərbaycanlı vı erməni
icması isə maraqlı tərəflərdir) uyğun olaraq aparılmasına nəzarətini artırmalıdır.
5. Azərbaycan hökuməti Minsk Qrupunun fəaliyyətinin
ATƏT-in fəaliyyət prinsiplərinə, BMT Nizamnaməsinə uyğun aparılmasına nəzarətini
gücləndirməlidir.
6. Azərbaycan hökuməti ATƏT-in Minsk Qrupunun BMT Təhlükəsizlik
Şurasının 822, 853, 874, 884 saylı qətnamələrinin yerinə yetirilməsi istiqamətində,
ATƏT-in prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərməsinin tələb etməli, ATƏT-in
Minsk Qrupu ilə əməkdaşlığını bu prinsiplər əsasında qurmalıdır.
V.
Konfliktin dinc vasitələrlə həll edilməsi prinsipləri
Azərbaycan hökuməti işğal edilən ərazilərin azad edilməsi, Qarabağ
konfiliktinin dinc vasitələrlə Ermənistan hökuməti ilə danışıqlar yolu ilə həll
edilməsi üçün bu prinsiplərə əsaslanmalıdır:
I.
BMT Nizamnaməsinin 2-ci maddəsində müəyyən edilən
prinsiplərə:
1. BMT-nin bütün üzvlərinin suveren bərabərliyi;
2. BMT üzvü olan dövlətlərin bu nizamnamədə nəzərdə
tutulan öhdəlikləri yerinə yetirməsi;
3. BMT üzvü olan dövlətlərin beynəlxalq mübahisəli məsələləri
beynəlxalq sülhə, təhlükəsizliyə, ədalətə təhlükə yaratmadan dinc vasitələrlə həll
etməsi;
4. BMT üzvü olan dövlətlərin beynəlxalq münasibətlərdə
dövlətlərin ərazi toxunulmazlığına, siyasi müstəqilliyinə qarşı güc tətbiq
edilməsi hədəsindən, güc tətbiq edilməsindən çəkinməsi.
II.
ATƏT-in fəaliyyət prinsiplərinə:
1. Suveren bərabərlik;
2. Suveren hüquqlara hörmət. Güc tətbiq etmək hədəsinin,
güc tətbiq edilməsinin istisna edilməsi;
3. Dövlətlərin sərhədlərinin pozulmazlığı və ərazi
bütövlüyü;
4. İnsan hüquqlarına və əsas azadlıqlarına hörmət.
III.
BMT-nin 1948-ci il dekabr ayının 10-da qəbul etdiyi
“İnsan hüquqları Bəyannaməsi”nin prinsiplərinə əməl edilməsi.
IV.
Ermənistan Respublikasının Azərbaycan
Respublikasına qarşı ərazi iddialarını rəsmiləşdirən bütün qərarların ləğv
edilməsi.
V.
Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərinin
azad edilməsi ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874, 884 saylı Qətnamələrinin
şərtsiz yerinə yetirilməsi.
VI.
Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan ermənilərə
veriləcək status Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının aşağıdakı maddələrinə
uyğun olmalıdır: 7-ci (Azərbaycan dövləti); 8-ci (Azərbaycan dövlətinin
başçısı); 9-cu (Silahlı Qüvvələr); 11-ci (Azərbaycan Respublikasının ərazisi);
19-cu (Pul vahidi); 20-ci (Dövlət borclarına qoyulan məhdudiyyətlər); 21-ci
(Dövlət dili); 22-ci (Paytaxt); 23-cü (Azərbaycan dövlətinin rəmzləri); 24-cü və
71-ci maddələr (Əsas insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları); 72-ci və
80-cı maddələr (Vətəndaşların əsas vəzifələri); 81-ci (Qanunvericilik hakimiyyətinin
həyata keçirilməsi); 94-cü (Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin müəyyən
etdiyi ümumi qaydalar); 95-ci (Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin həll
etdiyi məsələlər); 99-cu (İcra Hakimiyyətinin mənsubiyyəti); 109-cu (Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin səlahiyyətləri); 119-cu (Azərbaycan Respublikası
Nazirlər Kabinetinin səlahiyyətləri); 120-ci (Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin aktları); 124-cü (Yerlərdə İcra Hakimiyyəti); 125-ci (Məhkəmə hakimiyyətinin
həyata keçirilməsi); 130-cu (Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi);
131-ci (Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi); 132-ci (Azərbaycan
Respublikasının İqtisad Məhkəməsi); 133-cü (Azərbaycan Respublikasının
Prokurorluğu); 142-146-cı (Yerli özünüidarəetmə); 147-ci (Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasının hüquqi qüvvəsi); 148-ci (Azərbaycan
Respublikası qanunvericilik sisteminə daxil olan aktlar); 149-cu (Normativ
hüquqi aktlar);
VII.
Dağlıq Qarabağa dövlət statusunun, o sıradan muxtar
dövlət statusunun verilməməsi. Dağlıq Qarabağa dövlət statusunun verilməsi Azərbaycanın
ərazi bütövlüyünü pozur.
VIII.
Qərbi Azərbaycandan, Qarabağın dağlıq bölgəsindən
qovulan Azərbaycan türklərinin şəhər, kənd və qəsəbələrinə qaytarılması. Azərbaycan
türklərinin Qarabağın dağlıq bölgəsində olan yaşayış yerləri aşağıdakılardır:
Şuşa şəhəri
Kəndlər:
Yextsaxoq
Saxkadzor
Kiro
Böyük Qaladərəsi
Malıbəyli
Xəlfəli
Dükanlar
Zamanpəyəsi
Mirzələr
Xanalı
İmamqulular
Turşsu Q.
Yuxarı Quşçular
Aşağı Quşçular
Qeybalı
Laçınlar
Zarıslı
Nəbilər
Göytala
Səfixanlar
Xanlıqpəyə
Allahqulular
Şırlan
Çaykənd
Paşalar
Məmişlər
Cəmillər
Xankəndi şəhəri
Xocalı şəhəri
Kəndlər:
Kərgicahan
Xocalı
Qaraşərabtrestinin 2
N-li sovxozu yanında qəsəbə
Kosalar
Canhəsən
Cavadlar
Başkənd
Yalobakənd
Cəmilli
Meşəli
Ballıca
Xanyurdu
Qarabulaq
Daşbulaq
Suncinka
Badara
Ağbulaq
Dəhrəz
Əskəran
Pirkənd
Hərov
Sığınaq
Xocavənd şəhəri
Kəndlər:
Xocavənd
Qaradağlı
Muğanlı
Əmirallar
Kuropatkino
Salakətin
Tuğ
Axullu
Günəşli
Ağdərə Ş.T.Q
Sırxavənd
Narıçlar
Umudlu
Qarabağın dağlıq bölgəsində azərbaycanlıların
yaşadığı bütün başqa kənd və qəsəbələr.
IX.
Qarabağın dağlıq bölgəsində yaşayan Azərbaycan
türklərinin və ermənilərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi. Azərbaycan türklərinin
və ermənilərinin təhlükəsizliyinin bir-birini təhdid etməyən ölçüdə gerçəkləşdirimləsi.
X.
Qarabağın dağlıq bölgəsində yaşayan Azərbaycan
türklərinin icmasının və erməni icmasının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, bu
icmaların statusun müəyyən edilməsi ilə bağlı məsələlərin müzakirəsində iştirak
etməsi.
XI.
İşğal edilən ərazilərə vurulan maddi ziyana görə
Ermənistanın məsuliyyətinin müəyyən edilməsi.
XII.
Azərbaycan hökuməti aşağıdakı məsələlərdə güzəştə
gedə bilər:
1)
NATO-nun sülhməramlı
qüvvə kimi işğaldan azad edilən ərazilərə yerləşdirilməsi nəticəsində Azərbaycan
dövlətinin bu ərazidə suverenliyinin əvvəlcədən müəyyən edilən müddətə məhdudlaşması;
2)
Azərbaycan
hökuməti BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qətnamələrinin yerinə yetirilməsi üçün Ermənistana
qarşı BMT Nizamnaməsinin 41-ci, 42-ci maddələrində nəzərdə tutulan tədbirlərin
görülməsi ilə bağlı tələblə çıxış etmir;
3)
Azərbaycan
hökuməti Qarabağın dağlıq bölgəsində yaşayan ermənilərə muxtariyyət verir, onun
saxlanacağına, dəyişdirilməyəcəyinə, Qarabağın dağlıq bölgəsi ilə Ermənistan arasında
kommunikasiya xətlərinin təhlükəsizliyinə təminat verir;
4)
Azərbaycan
hökuməti Qarabağın dağlıq bölgəsində yaşayan erməni vətəndaşlarının hüquqlarını
məhdudlaşdıran hər hansı qanun qəbul etməyəcəyinə təminat verir. Qarabağın
dağlıq bölgəsində yaşayan ermənilər onlara veriləcək statusun dəyişdirilməsi ilə
bağlı iddia qaldırılmayacaqlarına təminat verir. Azərbaycan hökuməti Qarabağın
dağlıq bölgəsi ilə Ermənistan arasında iqtisadi, mədəni, humanitar, Azərbaycanın
suverenliyinə xələl gətirməyən başqa əlaqələrin qurulmasına şərait yaradır;
5)
Azərbaycan və
Ermənistan arasında kommunikasiya xətləri açılır, iki ölkə arasında iqtisadi əlaqə
qurulur;
6)
Ermənistanın
Azərbaycanla bağlı ayrı-ayrı iqtisadi proqramlara cəlb edilməsinə razılıq
verilir;
XIII.
Naxçıvanla kommunikasiya xətlərinin açılması.
XIV.
Ermənistanla Azərbaycanın birbaşa danışıqlarının şərti
kimi Ermənistanın Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıması.
XV.
Münaqişənin dinc vasitələrlə nizama salınma prosesi
aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:
1.
İşğalçı
silahlı qüvvələr Azərbaycanın işğal olunmuş bütün ərazilərindən: Kəlbəcər,
Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Laçın rayonlarından, Qarabağın
dağlıq bölgəsindən, o sıradan Şuşa, Xocalı, Xocavənd, Ağdərə rayonlarından
çıxarılır, qaçqınlar kənd, qəsəbə və şəhərlərinə qaytarılır.
2.
Qarabağın
dağlıq bölgəsində yaşayan Azərbaycan türklərinin və ermənilərin təhlükəsizliyi
təmin edilir, ictimai asayişin, təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün zəruri olan
polis qüvvələrindən (Azərbaycan türklərindən və ermənilərdən ibarət) başqa
yerli silahlı qüvvələr tərkisilah edilir.
3.
Azərbaycan
türklərinin və erməni icmalarının iştirakı ilə Qarabağın dağlıq bölgəsinin
statusu müzakirə və müəyyən edilir.
4.
Müəyyən edilən
statusa uyğun olaraq, Dağlıq Qarabağın hər iki icmasının iştirak etdiyi
özünüidarəetmə orqanları təşkil edilir.
5.
Qarabağın
dağlıq bölgəsində hər iki icmanın yaşadığı şəhər, kənd və qəsəbələrin bərpası
başlanır, bölgənin iqtisadi-sosial inkişafı üçün işlər görülür.
XVI.
Konflikt həll edildikdən sonra Azərbaycanla Ermənistan
arasında diplomatik əlaqələr qurulur, dövlətlər arasında əməkdaşlıq müqaviləsi
bağlanılır, sərhədlər müəyyən edilir.
XVII.
Təcavüzkara qarşı görülməli tədbirlər.
Ermənistan işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarını azad etməkdən imtina
etdikdə, konfliktin BMT Nizamnaməsinin, BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qətnamələrinin,
ATƏT-in prinsiplərinin tələblərinə uyğun həll edilməsinə qarşı çıxdıqda Azərbaycan
hökuməti aşağıdakı tədbirləri görməlidir:
1. Azərbaycan hökuməti BMT-nin Təhlükəsizlik
Şurasından işğalçı qüvvələrə qarşı BMT Nizamnaməsinin 41-ci, 42-ci maddələrində
nəzərdə tutulan məcburetmə tədbirlərinin görülməsini tələb etməlidir.
2. BMT Təhlükəsizlik Şurası təcavüzkara qarşı BMT
Nizamnaməsində nəzərdə tutulan tədbirləri gerçəkləşdirmədikdə, Azərbaycan hökuməti
BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə uyğun oaraq öz ərazilərini işğaldan
azad etmək məqsədi ilə özünümüdafiə
hüququndan yararlanmaq üçün uyğun qərarlar qəbul edərək, zəruri tədbirlər görməlidir.
3. Erməni işğalçı qüvvələrinə qarşı Azərbaycan
Respublikasının özünümüdafiə hüququndan yararlanması Qarabağın dağlıq bölgəsində
yaşayan dinc erməni əhalisinin təhlükəsizliyinin təhdid edilməsinə, onların
hüquq və azadlıqlarının pozulmasına səbəb olmadan gerçəkləşdirilir. Qarabağın
dağlıq bölgəsində yaşayan Azərbaycan türklərinin və ermənilərinin təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi, Qarabağın dağlıq bölgəsinin statusunun müəyyən edilməsi hər iki
icmanın iştirakı ilə müzakirə və həll edilir.
Milli Konqres Partiyasının Ermənistanın
ərazi iddiaları, təcavüzü nəticəsində yaradılmış Qarabağ konfliktinin həlli
yolu ilə bağlı birinci proqramı Partiyanın İdarə Heyətinin 1998-ci il dekabr
ayının 5-də keçirilən iclasında qəbul edilib, Partiyanın 1998-ci il dekabr
ayının 19-da keçirilən Məclisində təsdiq olunub.Birinci proqram sıralarında 90
təşkilatı birləşdirən Demokratik Alyansın 1998-ci il dekabr ayının 17-də
keçirilən konfransında qəbul edilib.
Milli Konqres Partiyasının Azərbaycan
torpaqlarının Ermənistan işğalından azad edilməsi və Qarabağ konfliktinin həlli
yolu ilə bağlı ikinci proqramı Partiyanın İdarə Heyətinin 1999-cu il oktyabr
ayının 28-də keçirilən iclasında qəbul olunub.
İxtiyar Şirin
Milli Konqres
Partiyasının sədri
Bakı şəhəri,
28 oktyabr 1999-cu
il
